OKOLIŠTE
Lokacija
Visočka dolina se nalazi 40 km sjeverozapadno od Sarajeva. Veličine je 110 km2 i predstavlja tipični krajolik „Polje-„ tipa. Dolinu presijeca rijeka Bosna i nalazi se na 400 – 410 m nadmorske visine. Formirana je od riječnih terasa iz doba pleistocena i Para smeđeg tla. Dolina je okružena planinama visine do 1000 m iz doba miocena. Njena populacija iz doba srednjeg neolitika je predstavljena grupom Kakanj, a grupom Butmir iz doba kasnog neolitika. Njihova tipična keramička sekvenca i apsolutna hronologija ovog perioda je praktično poznata zahvaljujući bosansko-američkim iskopavanjima na nalazištima Obre I i II, lociranim 10 km sjeverno (Benac 1973a; Benac 1973b; Gimbutas 1974; Sterud/Sterud 1974) . U Visočkoj dolini i njenim lateralnim dolinama je istraživačima poznato oko 15 srednje- i kasno-neolitskih nalazišta (Perić 1995). Nastamba Okolište je locirana na pleistocenoj riječnoj terasi u sjevernom dijelu Visočke doline. Istraživanja na nekoliko butmirskih nalazišta kao što su Obre, Doje Moštre, Zagrebnice i Butmir su pokazala da je Okolište daleko najveće nalazište u Visočkoj dolini, kao i u cijeloj grupi Butmir. Naselje ima površinu od oko 7,5 ha, visina slojeva naselja je do 3 m. Ostala butmirska nalazišta tipično ne prelaze veličinu od 3,5 ha. Ove razlike u veličini izgleda ukazuju na hijerahijski sistem naselja u Visočkoj dolini u kasnom neolitiku i vjerovatno upućuju na razvoj prema složenijem društvu
Ilustracija naselja, Festa M.
Iskopavanja u Okolištu
Na početku radova u Okolištu su izvedeni presjek bušenjem i geomagnetsko ispitivanje (Hofmann et al 2007, 53–63). Nad južnim dijelom naselja je izgrađeno selo Radinovići. Bušenja su pokazala da visina kulturnog sloja između 1 i 3 m. Rezultat geomagnetskih i topografskih istraživanja pokazuju pravougaono područje nastambe mjera 330 sa 270 m, zatvorenih složenim sistemom koji čine do četiri paralelna jarka.U sjeverozapadnom dijelu nalazišta je ova utvrda podijeljena na dvije trake, što upućuje na značajne promjene u veličini naselja tokom vremena. Unutar granica naselja su brojne kuće orjentisane u pravcu sjeveroistok – jugozapad, poredane u linije. Izgleda da su najkoncentrisanije u sjeveroistočnom dijelu, dok se na jugu i zapadu nalaze samo izolovane kuće ili manje grupe njih.
Strategija istraživanja
Do kraja 2007. godine je otkopano osam područja veličine 1260 m2, smještenih unutar granica naselja kao i u području utvrde. Odabir područja za iskopavanje je vršen na osnovu geomagnetskih ispitivanja. Međutim iskopavanja omogućavaju precizniju interpretaciju geomagnetskog plana. Izbor područja za istraživanje je isprva bio baziran na pretpostavci da geomagnetski plan pokazuje istovremene karakteristike. Dakle, činilo se mogućim uporediti jasno podijeljena domaćinstva u odnosu na socijalnu diferencijaciju i specijalizaciju u zanatima. Zato što su tipološki razvoj materijalne kulture i apsolutna hronologija neolitika Centralne Bosne već poznati, dok su sistemski otkopana naselja još uvijek relativno rijetka u jugoistočnoj Evropi, iskopavanju velikih područja u Okolištu je dat prioritet.
Interesantno je da se pokazalo da karakteristike vidljive na geomagnetnom planu nipošto nisu istovremene (viditi naredna poglavlja). Umjesto toga se pokazalo da su, zbog promjena u veličini naselja, kuće iz različitih faza ležale blizu površine nalazišta. Ova činjenica omogućuje istragu diahronog razvoja oblika naselja i materijalne kulture. Arheološki radovi u Visočkoj dolini zajedno sa iscrpnim programom istraživanja prirodne okoline i ekonomskih osnova života u neolitskom dobu. Osim analize životinjskih kostiju i ugljenisanih ostataka biljaka se vrše pedološka i palinološka istrašivanja u okolini nalazišta Okolište i Visočkoj dolini.
(Kučan et al. 2006; Bittmann/Wolters 2007; Kučan 2007)
Sistem utvrda
Sistem utvrda naselja je iskopan na tri područja u sjevernom dijelu, kao i u jednom području na istočnoj padini meandra rijeke Bosne (nalazišta 2, 5, 6 i 7). Sudeći po rezultatima iz područja 2 izgleda da su barem dva jarka postojala istovremeno, 3,5 m i 4,5 m dugačka i oko 1,3 m duboka (Hofmann et al 2007, 69-73). S unutrašnje strane utvrde su pronađeni bedemi i ograda od kolja.
Na osnovu stratografskih podataka i serije radiokarbonskih datiranja se pretpostavlja da je utvrda izgrađena oko 5200. /5100. p.n.e. za vrijeme rane faze naseljavanja. Do 5000. /4900. p.n.e. je sistem jaraka bio popunjen i obnovljen barem dva puta. Posljednja obnova je izvedena oko 4900. p.n.e. Poslije toga se može uočiti postepeno punjenje jaraka.
Dakle, sistem utvrda je korišten u relativno kratkom periodu i napušten je puno prije kraja nastambe oko 4500. p.n.e. Sa tipološkog gledišta grnčarija iz različitih faza utvrđivanja u Okolištu predstavlja kasni materijal od kulture Kakanj do Butmir II. Međutim Butmir II materijal je isključivo povezan sa fazom u kojoj su postepeno popunjavani jarci. Za vrijeme radova 2006. godine je otkopano područje 5, koje je smješteno malo zapadnije, gdje se dva niza utvrde ukrštaju. Jedno od najvažnijih otkrića sa ovog nalazišta je činjenica da je eksterni niz definitivno stariji od unutrašnjeg. Dakle može se zaključiti da je oko 5000. p.n.e. u svojoj ranoj fazi naselje smanjeno sa 7,5 na otprilike 5,6 ha.
Ljudski ostaci
Izuzevši nekoliko grobova djece u Obre II (Benac 1973a, 72-82), ljudski ostaci su bili nepoznati u kontekstu butmirskih nalazišta. Stoga je otkriće ljudskih kostiju u jednom od popunjenih jaraka u Okolištu bilo najveće iznenađenje. Prvi ljudski ostaci jednog čovjeka su pronađeni u području 2 u slojevima najmlađe faze eksternog jarka, za koji je radiokarbonskom analizom utvrđeno da datira između 5000. i 4900. p.n.e.
Takođe isključivo povezano sa najkasnijom fazom sistema jaraka, ljudski ostaci su iskopani u području 5 smještenom 15 m zapadno. Unutar tri metra su pronađena dva gotovo cijela skeleta položena u neobične položaje (sklupčani i okrenuti prema dole). Osim toga je pronađen veliki broj razdvojenih kostiju rasutih po cijelom području 5, pomiješanih sa otpatcima naselja kao što su grnčarija i životinjske kosti.
Pronalazak kostiju u nekoliko područja iskopavanja upućuje na to da je duži dio jarka nekada sadržavao ljudske ostatke. Nažalost, ova hipoteza nije mogla biti potvrđena u području 6 lociranom još 30 m zapadno zato što su zbog drukčijih geoloških postavki uslovi za očuvanje kosti jako loši u tom području.
Antropološka istraživanja su pokazala da ljudski ostaci potiču od najmanje 14 ljudi. Koliko je to moguće ustvrditi, odnos između spolova je bio jednak i sve dobne skupine su zastupljene; samo nije bilo ostataka adolescentnih individua. Dvije vrlo smrskane lobanje pokazuju šablone frakture nastale prije smrti, kakve inače ostavlja tupi udarac. Međutim, ove frakture su mogli nastati i poslije smrti.
Kontekst i antropološke analize pronađenih ostataka dozvoljavaju različite interpretacije. Činjenica da se pojavljuju samo u najmlađem jarku sugeriše da su sve kosti sahranjene tokom relativno kratkog perioda oko 4900. p.n.e. S druge strane, različit stepen njihovog razdvajanja i stratografska sukcesija u kojoj su položeni čini vjerovatnom teoriju da nisu sahranjeni istom prilikom.
Struktura naselja
Unutar granica naselja gornji slojevi tri područja su otkopano (Hofmann et al. 2007, 74–98). U najvećem, području 3 blizu centra naselja, geomagnetska mapa pokazuje tri paralelne strukture orjentisane svjeveroistočno-jugozapadno, veličine otprilike 10 m svaki.
Za ove strukture se ispostavilo da su ostaci tri izgorene kuće iz “klasičnog butmirskog” perioda. Pravougaona, najistočnija kuća je najbolje očuvana; u ostacima su otkriveni podovi, ognjišta i unutrašnje prostorije. Takođe su u području 3, pored i ispod ovih spaljenih kuća, pronađeni ostaci dodatnih, neizgorenih kuća. Ovi ostaci u formi horizontalnih, pravougaonih naslaga gline se nisu pojavili na geomagnetskoj mapi. I spaljene, i nespaljene kuće su bile dio pravilnih redova paralelnih kuća, osim starijih građevina 14 i 15. To što su spaljene i nespaljene kuće pronađene jedne pokraj drugih se objašnjava činjenicom da je ista lokacija korištena za barem dvije generacije kuća. Kuće 8, 10 i 13 su morale biti potpuno uništene kada su druge, već spomenute kuće izgorile; ostaci kuće 6 su, nasuprot tome, još uvijek djelimično opstali, ali su naknadno takođe izgorili.
Slijedeći ove rezultate, može se zaključiti da je ovo područje postepeno napuštano, te da je gustina građevina nekad bila mnogo veća, čak veća nego što se to po geomagnetskoj mapi dalo zaključiti za sjeveroistočni dio Okolišta. Za kuću 1 – najbolje očuvanu od spaljenih – se mogao rekonstruisati tlocrt. Vjerovatno je bila podijeljena na 3 sobe; sa svojim dimenzijama od 4 sa 10 m podliježe generalnom standardu kuća pronađenih u Okolištu. Njihova gradnja podsjeća na kuće nađene u Obrama II (cp. Benac 1973a, 30–37), iako su uže za oko 1 m, što ostavlja samo 30 m2 podnog prostora, u odnosu na prosječnih 50 m2 pronađenih u Obrama II.
U područjima iskopina 1 i 4, na sjeveroistočnoj strani, su uočeni slični pravilni šabloni gradnje. Međutim, zgrade iz gornjih slojeva su ovdje pripadal kasnom butmirskom periodu (Butmir III). Ovo odgovara činjenici da su antropogeni ostaci ovdje akumulirani u dužem vremenskom periodu, čime je teren podignut za 0,5 m. Dakle, pretpostavlja se da je došlo do dodatnog značajnog smanjenja nastambe sa 5,6 na 1,2 ha na početku perioda Butmir III.Dalje su iskopavanja u području 4 pokazala da je ovdje gustina gradnje gušća nego što je bilo vidljivo sa geomagnetske mape. Uopšte se može izračunati da je odnos izgrađenog naspram neizgrađenog prostora 1,2:1 i 1,4:1, što je blizu maksimuma gustine gradnje za nastambe jugoistočne Evrope.
(Chapman 1989).
Raspored pronalazaka
Da bi se razumjela organizacija svakodnevnog života i stepen stručnosti u kućanstvima zajednice Okolite analiziran je raspored različitih kategorija pronalazaka. (Hofmann et al. 2007, 131–143).
Unutar kuće 1 je raspored krhotina keramike i funkcionalna klasifikacija posuda koje su mogle biti rekonstruisane omogućio identifikaciju tri područja aktivnosti: sjeveroistočna soba je služila za kuhanje, centralna soba za skladištenje, a jugozapadna za konzumiranje hrane. Višestruko pojavljivanje utega za tkalački stan upućuju na to da su sjeveroistočni dijelovi kuće korišteni i za tkanje.
Nasuprot toga, većina kamenog oruđa je obično pronalažena u prolazima između kuća. U nekoliko područja su uočena velika nagomilavanja strugotina kremena i jezgra. Činjenica da je njihova najveća koncentracija pronađena u sjeverozapadnom dijelu kuće može se objasniti korištenjem djelomično uništene kuće za proizvodnju kremena.
Sažimajući raspored nekoliko kategorija kamenog oruđa moguće je razlikovati područja za izradu kremenih alata s jedne strane, od onih za korištenje drugih kamenih alata s druge strane, koja su bila smještena vrlo blizu jedna drugih. Međutim nije vidljiva specijalizacija kućanstava u jasno ograničenim područjima.
Ilustracija naselja, Festa M.
Demografija
Rezultati iskopavanja i geomagnetskih ispitivanja omogućavaju da se procijeni broj kuća i veličina populacije Okolišta (Müller 2006; Hofmann et al. 2007, 195–200). Prema ovoj procjeni je u ranijoj fazi naselja istovremeno postojalo oko 200 kuća. S pretpostavkom da se jedno kućanstvo sastojalo od pet osoba, broj stanovnika se može procijeniti na otprilike 1000. Pretpostavljajući istu gustinu gradnje za područja u koritu Visoko iz kasnog neolitika , oko 3500 osoba je živjelo ovdje, što odgovara gustini naseljenosti od oko 32 stanovnika po km2.
Na osnovu procjena o prehrambenim potrebama, svaka osoba treba 0,3 ha obradive zemlje za opstanak, kao i jedno grlo stoke, koje takođe zahtjeva 10 ha zemlje za ispašu.
Dakle, izračunata populacija bi zahtjevala 360 km2 zemlje, ali korito Visoko nudi samo 110 m2. Prema tome pretpostavljamo da je populacija koristila nenaseljene planinske predjele koji graniče sa koritom kao pašnjake.
Kvalitet
Prema prvim rezultatima paleobotaničkih i paleozooloških istraživanja proizvodnja hrane je u kasnom neolitiku u Visočkoj dolini i okolnim područjima bila bazirana na kombinaciji agrikulture i uzgajanju životinja (Benecke 2007; Kučan 2007); lov je bio manje važan. Među domaćim životinjama, stoka je dominirala sa 88% zastupljenošću u broju kostiju. Ovo se dobro slaže sa rezultatima iz Obri gdje je stoka postajala važnija u odnosu na ovce na početku kasnog neolitika (Bőkőnyi 1974).
Agrikultura se u Okolištu sastojala od uzgajanja žitarica, uglavnom dvozrne pšenice i divljeg jednozrnca.
Manje važni su bili ječam, proso i raž; postoje dokazi o kultivaciji nekoliko mahunarki kao što su leća i grah. Ishrana je dopunjavana prikupljenim voćem, uključujući lješnike, divlju lozu i smreku.
U vezi sa ovim projektom je analiziran i profil polena za lokalitet Seoce Jezero koje je smješteno 7 km sjeverno od Okolišta (Kučan et al. 2006; Wolters/Bittmann 2007). Nažalost ne doseže do vremena neolitika, ali pruža važne informacije o vegetacijskoj istoriji regije Centralnog Balkana od bronzanog doba do danas.
Šabloni naselja u Visočkoj dolini
Veličina područja Okolište se vremenom postepeno smanjivala. Tako je veličina naselja smanjena sa 7,5 ha oko 5200. p.n.e. na 1,2 ha oko 4500. p.n.e.
Ova promjena se podudara sa razvojem šablona naselja u Visočkoj dolini i njegovom okruženju: u kasnom kakanjskom periodu je broj naselja u Visočkoj dolini bio oko šest. U ranom Butmir periodu je taj broj smanjen na četiri što upućuje na koncentraciju ljudi u manjem broju naselja. Izgleda da je ova situacija bila stabilna do 4500. p.n.e., iako je broj stanovnika u najvećem području Okolišta već počeo da opada ubrzo nakon procesa koncentracije.
Na kraju perioda Butmir se može uočiti još jedna značajna promjena u šablonu naselja: dugo naseljena područja kao što su Okolište ili Obre II su napuštena, a brojna nova naselja su formirana na periferiji Visočke doline.
Rasprava
Rezultati istraživanja u Visočkoj dolini već pokazuju da se tokom neolitika desio razvoj prema složenijim strukturama naselja, vjerovatno pod uticajem uspostavljanja hijerarhijskog naseljavanja. Ova promjena bi mogla imati svoje korijene u funkcionalnoj i socijalnoj diferencijaciji butmirskog društva.
Unutar ovog naselja je područje Okolišta očigledno igralo važnu ulogu. Osim svoje izuzetne veličine i velikog broja stanovnika, velika gustina gradnje i iscrpan sistem utvrda ga izdvajaju i ukazuju na njegovu centralnu ulogu. Sa velikom sigurnošću se može isključiti postojanje sličnih utvrda na drugim područjima. Formiranje velikog naselja u Okolištu je bilo popraćeno napuštanjem drugih naselja što ukazuje na proces koncentracije.
Slični procesi sa početka kasnog neolitika su uočeni u drugim regijama jugoistočne Evrope, npr. U Tisza regionu. Još uvijek nije jasno na kojim je centralnim funkcijama formiranje velikog naselja kao što je Okolište počivalo. Trenutno se ne može smatrati da su za to zaslužni ni specijalizacija u nekom zanatu na lokalonm ili regionalnom nivou, niti neka izvanredna uloga u komunikaciji ili sistemu razmjene, niti ritualne funkcije. Međutim, sigurno je da je deorganizacija sistema naselja počela već brzo nakon njenog nastanka.
Robert Hofmann, Zilka Kujundžić-Vejzagić, Johannes Müller, Nils Müller-Scheeßel, Knut Rassmann, "Excavations in Okolište and the reconstruction of Late Neolithic settlement processes in the Visoko Basin in Central Bosnia (5200–4500 B.C.)." 11 Apr. 2008. Aegeo-Balkan Prehistory.